Ai hiraeth sydd ar fai?



Edward H Dafis
Rydw i wedi darllen dau gofnod diddorol iawn dros y dyddiau diwethaf – un gan y Hogyn o Rachub, sydd eisiau ffoi oddi wrth diwylliant ‘arwynebol’ y brifddinas, a’r llall gan Nico Dafydd, sydd eisiau plannu hoelen yn arch yr ‘hen ffordd Gymreig o fyw’.

Poeni mai Nico mai nostalgia sy’n cynnal y Sin Roc Cymraeg, a sawl elfen arall o’n diwylliant, a bod hynny yn ein hatal ni rhag arloesi a chefnogi artistiaid newydd. Mae’n gweld llwyddiant gig Edward H Dafis yn yr Eisteddfod y llynedd yn symptom o hyn - “mae gweld cynifer o bobl ifanc, a thrwch diwylliant iaith Gymraeg Cymru yn pentyrru i ail-fyw gorffennol na fu, yn dorcalonnus”.

Dydw i ddim yn credu mai ‘nostalgia’ sy’n nodweddiadu ein diwylliant - ond yn hytrach ymboeni’n ormodol am bethau sy’n gwbl naturiol mewn unrhyw ddiwylliant mwyafrifol, a lleiafrifol, arall.

Mae gan bawb eu damcaniaethau eu hunain ynglŷn â pham nad yw diwylliant y Gymraeg mor fywiog ag y dylai fod. Ond y gwir yn fy nhyb i yw bod y diwylliant Cymraeg, mewn gwirionedd, yn llawer mwy bywiog nag y ‘dylai fod’ - fe ddylai fod wedi hen farw erbyn hyn. Wrth ystyried tranc ieithoedd lleiafrifol sy’n bodoli ochr yn ochr ag ieithoedd mwyafrifol ledled y byd daw’n amlwg bod y Gymraeg wedi bod yn anhygoel o wydn. Yn hytrach na lladd ar ein hunain am bob methiant fe ddylen ni ddathlu’r ffaith ein bod ni wedi llwyddo cyhyd, ac yn parhau i lwyddo i raddau helaeth.

Dyw hoffi hen fandiau ar draul bandiau newydd ddim yn beth anghyffredin. Dim ond yn yr 80au y daeth Edward H Dafis i ben - ydi obsesiwn y diwylliant Eingl-Americanaidd â’r Beatles, Frank Sinatra, Tom Jones, Elvis, Modonna, a Michael Jackson yn adlewyrchu’r un mor wael arnyn nhw? Ydi’r ffaith bod cannoedd o filiynau wedi heidio i weld y Rolling Stones yn Glastonbury y llynedd yn arwydd bod y Saesneg ar ei ffordd i lawr, a bod talentau newydd yn cael eu mygu?

Dadl Nico yw y dylai’r miloedd a wyliodd Edward H Dafis fod yn heidio i wylio bandiau ifanc, newydd oedd yn chwarae yn Maes B neu gig y Gymdeithas yn lle. Ond y gwirionedd yw bod y rhan fwyaf o fandiau ifanc, newydd yn crap - mae hyn yn wir yn y Gymraeg a’r Saesneg. Torfeydd bychan iawn sy’n tueddu i drafferthu mynd i’w gweld nhw. Dros y degawdau mae ambell i hen ffefryn yn dal i fynd, yn ennill dilyniant, ac weithiau mae marwolaeth y band hyd yn oed yn hwb i’w poblogrwydd - yr ‘effaith Van Gogh’.

Roedd sawl rheswm pam y heidiodd 8,000 o bobl i weld Edward H Dafis yn yr Eisteddfod y llynedd (doeddwn i ddim yn un ohonyn nhw, gyda llaw). Yn gyntaf, roedd y band wedi treulio degawdau yn ennill dilynwyr, hen a newydd. Yn ail, roedd y gig wedi ei hepio i’r cymylau ar y we a gan ymdriniaeth teledu'r BBC. Y trydydd rheswm yw bod Edward H Dafis yn fand â tiwns da, cofiadwy, llawer gwell na’r rhan fwyaf o fandiau Cymraeg eraill.

Ond dydw i ddim yn credu bod y rhan fwyaf o bobl yno yn malio cymaint â hynny am y gig ei hun. Eilbeth oedd hynny. Y prif reswm, a’r rheswm y mae pobl yn mynd i’r Eisteddfod yn fy marn i, oedd cael teimlo eu bod nhw’n rhan o rywbeth mwy. Y cyfan oedd y gig oedd esgus i deimlo eu bod nhw’n perthyn i gymuned o bobl fel nhw. Roedd gig gan Edward H Dafis, oedd yn apelio i’r hen a’r ifanc fel ei gilydd, yn un o’r ychydig bethau allai gyflawni hynny.

Wrth gwrs, mewn 30 mlynedd efalai y bydd un o'r bandiau ifanc oedd yn chwarae ym Maes B y noson honno yw diddanu torf o 8,000 ar faes yr Eisteddfod. A bydd rhywun yn siwr o gwyno bod y Cymry Cymraeg yn byw yn y gorffennol bryd hynny, hefyd.

Rydw i’n deall dadl Nico, ond yn anghytuno bod ymddiddori yn y gorffennol yn nodweddiadol o’r Gymraeg o gwbl. Peth ‘ephemeral’ iawn fu  ein diwylliant erioed, o’r beirdd ganrifoedd yn ôl oedd yn amharod iawn i nodi unrhyw beth i lawr ar bapur (da ni wedi colli bron a bod y cyfan erbyn hyn), i’n Eisteddfod fodern sy’n defnyddio gorsedd blastig fel nad oes rhaid iddyn nhw adael hyd yn oed y smotyn lleiaf o dystiolaeth o’u bodolaeth ar eu holau. Mae siaradwyr yr iaith yn tueddu i fod yn eithaf anwybodus o’u hanes diwylliannol. Roedd gan Gymry Cymraeg Oes Fictoria fwy o ddiddordeb yn achau'r Brenin Dafydd na’u hanes cenedlaethol eu hunain. Yn yr oes fodern mae hanes yr iaith Gymraeg ym meddyliau nifer yn dechrau â Trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae llwyddo”. Dyna pam bod angen paentio ‘Cofiwch Dryweryn’ ar wal ger Llanrhystud - mae fel ‘post it’ note cenedlaethol i hybu’r cof. Rydyn ni i gyd yn arbenigwyr ar hanes Prydain, a hyd yn oed yr Unol Daleithiau, a hanes Ffrainc a gwledydd Ewropeaidd eraill. Mae holl hunaniaeth Prydain wedi ei seilio ar Ymerodraeth a ddaeth i ben 100 mlynedd yn ôl. Ond does bron i ddim trafodaeth ymysg Cymry Cymraeg ynglŷn â hanes yr iaith, a’r rhesymau economaidd a chymdeithasol pam y cafodd yr iaith ei hun yn y twll yma yn y lle cyntaf. Teg dweud, pe bai siaradwyr Cymraeg yn talu mwy o sylw i’w gorffennol, efallai y bydden nhw’n fwy parod i ddeall heriau’r presennol.

Mae'r iaith ei hun, wrth gwrs, yn ddolen i'r gorffennol. Dyna sy'n rhoi'r fath rym iddo, a dyna pam ei fod mor bwysig ei gynnal - fel bod trysorau miloedd o flynyddoedd o orffennol yn parhau'n hygyrch i ni. Mae'r gallu i edrych yn ôl a gwerthfawrogi'r trsyorau rheini yn beth da - heb fod dan ddylanwad ein gorffennol fydd yna ddim byd unigryw am gynnyrch diwylliannol ein dyfodol. Fel arall, waeth i ni gyd siarad Esperanto ddim.

Comments

  1. You are so lucky to have retained your mother tongue.My mother was English while my dad was passionately Welsh with a good command as it was his first Language.We lived abroad as he was in the forces and I moved to Wales at 10, studied Welsh but formal - rather than conversational,local dialect.My experience of Welsh is similar to many living in the Wrexham area where English dominates the conversation.
    My dad was born in Rhosllanerchrugog,and his Taid fought with Lloyd George for the miners. At 10, I spent a year in a Welsh school can still remember all the songs and the Lords Prayer from sound memory but that was not long enough to pick up the language but then at Grammar I was told that the words I had picked up were all wrong and it became confusing.I grew up listening to welsh choirs singing around the piano and my families mining stories and 'Duw its hard' but sadly I am still struggling I feel torn between my families traditions and still feel inadequate that I am unable to express the words in Welsh (but I'm learning again) but I do feel love and passionate about Wales not in an ignorant selfish way -but I can appreciate why people feel protective but freedom requires open heartedness.North East Wales has few welsh speakers but its not our fault and the music scene is fantastic but don't cut us out because you are so lucky to speak the beautiful language better than most of us....but home is where your heart is.

    ReplyDelete
  2. Ond wedi dod ar draws y post yma rwan, ac yn cytuno'n llwyr

    ReplyDelete

Post a Comment