Pethau bychain... i’w cofio wrth ysgrifennu nofel

Fy silff llyfrau

Rydw i newydd sylweddoli ei bod hi’n ddiwrnod Pethau Bychain, heddiw. Felly roeddwn i’n meddwl y byddai’n syniad i fi gyfrannu rhywbeth, siŵr o fod!

Rydw i newydd gyhoeddi fy ail nofel, Yr Argraff Gyntaf, yr wythnos hon, felly dyma gyfle da i rannu yr ychydig (iawn) ydw i wedi ei ddysgu am roi nofel at ei gilydd. Dwi'n dipyn o newyddian i fyd sgwennu o hyd, ond rydw i wedi gwneud digon o gamgymeriadau elfennol i fedru sylwi arnyn nhw erbyn hyn.

Dau lyfr sydd wedi bod o gymorth mawr i fi ydi Self-Editing for Fiction Writers gan Renni Browne a Dave King, a Crafting Scenes gan Raymond Obstfeld ac rydw i wedi dysgu/dwyn rhai o’r argymhellion isod ganddyn nhw. Ond dw i'n torri yr argymhellion mor aml ag ydw i'n cadw atyn nhw!

Cymeriadau sy’n bwysig - Un camgymeriad ydw i’n tueddu i wneud wrth ysgrifennu ydi creur’r plot yn fy meddwl yn gyntaf. Rydw i wrth fy modd yn creu’r plot, ac mae’n tueddu i ddod cyn unrhyw beth arall i fi. Yn anffodus rydw i’n rhoi’r cert o flaen y ceffyl braidd.

Yn yr Argraff Gyntaf, er enghraifft, herwgipiodd y cymeriadau'r stori roeddwn i wedi ei pharatoi o flaen llaw a’i gyrru i gyfeiriad gwahanol. Mae’n bosib newid y plot i siwtio’r cymeriadau ond yn anoddach o lawer newid cymeriadau i siwtio’r plot, heb iddyn nhw fynd yn anghyson.

Pe bai gen i fwy o hunan ddisgyblaeth fel awdur byddwn i’n datrys y cymeriadau’n gyntaf, am mai nhw sy’n gyrru nofel yn ei hanfod ac nid y plot.

Dal sylw’r darllenydd – Mae’n bwysig dal sylw’r darllenydd, nid yn unig ar ddechrau’r nofel, ond hefyd ar ddechrau bob golygfa neu bennod newydd. Un ffordd amlwg o wneud hynny yw dechrau gyda deialog. Ond yr egwyddor ehangach rydw i’n meddwl yw ‘dechrau yn y canol’. Hynny yw, peidio ei gwneud hi’n amlwg ar y dechrau beth sy’n mynd ymlaen a gorfodi’r darllenydd i ddarllen ymhellach er mwyn cael gwybod beth sy’n digwydd.

Mae angen amrywio wrth gwrs, rhag ofn i’ch nofel ddechrau swnio fel un gan Dan Brown!

E.e. mae un o bennodau Fel Aderyn gan Manon Steffan Ros yn dechrau gyda’r geiriau ‘Diolch byth ei bod hi’n bwrw’. Pwy sy’n siarad? Pam ar y ddaear mae’r person yn falch ei bod hi’n bwrw? A fydd y person yn gwlychu? Darllenwch yn eich blaen i gael gweld!

Dangos yn lle dweud - Mae hwn yn gyngor sy’n cael ei gynnig gan sawl golygydd. Yn hytrach na dweud rhywbeth wrth y nofelydd, e.e. ‘Dyw Gwydion a’i fam ddim yn dod ymlaen’, dylid dangos hynny drwy gyfrwng deialog a gweithredoedd y cymeriadau.

Effaith teledu i ryw raddau ydi bod darllenwyr heddiw eisiau ‘gweld’ bob golygfa ond drwy wneud hynny bydd y darllenydd yn dod i adnabod y cymeriadau yn well ac yn cael ei hudo i mewn i fyd y nofel.

Deialog - Peidiwch â dweud fod rhywun yn dangos rhyw emosiwn os ydi eu deialog neu eu gweithredoedd eisoes yn cyfleu hynny. E.e. “Dwi’n dy gasáu di!” meddai Ifan yn flin. “Dw i angen cysgu,” meddai Magw yn flinedig. Mae’r deialog yn cyfleu hynny heb fod angen esbonio wedyn - dyw darllenwyr ddim yn dwp.

Dyw deialog mewn nofel ddim yn realistig, neu fe fyddai’n llawn siarad gwastraff brawddegau ar eu hanner, a pobol yn dweud ‘yh... ym’. Ond darllenwch eich deialog yn uchel er mwyn sicrhau ei fod yn swnio fel ryhwbeth y byddai rhywun yn ei ddweud go iawn.

Torri’r deialog - Mae deialog yn tueddu i ddarllen yn well os ydi’n cael ei dorri’n ddarnau trwy osod disgrifiadau neu symudiadau cymeriadau yn y canol, yn hytrach nag ymddangos fel un blocyn diflas. Dyma enghraifft o’r Argraff Gyntaf. Y sigarét yw’r ‘toriad’:

Safodd Daniel yn ei unfan a bu bron i John daro i mewn iddo.
‘A!’ meddai, a theimlo rhyddhad mawr. ‘Pam na wedest ti hynny wrtha i ’te? Mae’n gas ’da fi wneud y gnoc gelain.’
Gosododd law ar ysgwydd eiddil John a phlygu i lawr i siarad wyneb yn wyneb ag e. ‘Ti’n gweld y tŷ draw fan ’na?’
Pwyntiodd at ddrws mawr du ar un o’r tai ar ochor draw’r stryd. Beddfaen o ddrws. ‘Fan ’na mae gweddw’r golygydd yn byw, yn rhif 21, Tudor Street. Dyna shwd wyt ti’n mynd i ennill dy grystyn yn y swydd ’ma.’
Gwelodd Daniel lygaid y crwt yn llenwi mewn braw. ‘Chi moyn i fi gyfweld â gwraig y dyn sy wedi marw?’
Petrusodd Daniel am ennyd. Efallai na ddylai fod mor galed ar y bachgen. ‘Ocê ’te, mi ro i ychydig o help llaw i ti, gan mai hwn yw dy dro cynta di.’ Bachodd sigarét o boced ei got a’i rhwyllo rhwng ei wefusau. ‘Dyna i gyd sy rhaid i ti gofio wrth wneud y gnoc gelain yw’r chwe “c” – Cuddio, cnoc, caniatâd, cyfweld, cipio, camarwain… a… ym… a… copi.’
‘Saith “c”?’
‘Wedyn, ca dy ben. Dyna’r wythfed i ti. I ddechrau, cuddia dy lyfr nodiadau, mae e’n codi ofan ar bobol. A dy gamera. Diawl, ti ddim mewn rasys ceffyle.’

Hanes cymeriadau - Mae’n well rhyddhau gwybodaeth bwysig am gymeriadau dros amser na cheisio cyfleu'r cyfan i’r darllenydd mewn un llith wrth gyflwyno’r cymeriad hwnnw.

Un tric da er mwyn cyflwyno rhywfaint o gefndir cymeriad A yw trwy gael cymeriad B a C i siarad amdano tu ol i’w gefn. E.e. yn yr olygfa yma rydym ni’n dysgu rhywfaint o hanes Cynog gan Daniel:

Edrychodd John yn betrus ar Daniel.
‘Paid â phoeni. Rwyt ti wedi gwirfoddoli am y shifft nos yn barod,’ meddai Daniel. ‘Sdim lot gwaeth alle fe’i wneud i ti.’
‘’Blaw am roi’r sac i fi?’
‘Alli di ond gobeithio,’ meddai Daniel.
Edrychodd John ar y papur yn ei law. Dim ond rhyw ddau baragraff oedd heb eu gorchuddio â llawysgrifen anniben y golygydd nos.
‘Wnei di ddysgu lot fawr gan Cynog,’ meddai Daniel. ‘Y newyddiadurwr mwya profiadol ar y papur, heb os, nawr bod yr hen rech ’na wedi cico’r bwced. Wedi bod yn olygydd ar y shifft nos ers blynyddoedd. A paid poeni, mae e’r un mor ddeifiol ’i dafod pan wyt ti’n gwneud rhywbeth yn iawn.’

Safbwynt - Mae’n bwysig dewis y safbwynt y mae’r olygfa yn cael ei weld ohono ac aros gydag ef. Os ydych chi’n neidio yn ormodol o un un cymeriad i’r llall mae yna beryg y bydd y darllenydd yn drysu. Os oes rhaid newid safbwynt ynghanol golygfa gwnewch hynny’n hollol glir.

Yn Igam Ogam roedd bron pob golygfa o safbwynt Tomos Ap, ond yn yr Argraff Gyntaf ces i dipyn mwy o drafferth, yn enwedig mewn un olygfa yn y dafarn pan oedd tua phum cymeriad o bwys yn trafod gyda’i gilydd. Yr ateb yn y pen draw oedd gadael bwlch ar y dudalen rhwng meddyliau un cymeriad a dechrau meddyliau cymeriad arall.

Smwddio - Dyna ydw i’n galw’r broses o ail ddarllen dros beth ydw i wedi ei ysgrifennu dro ar ôl tro a’i newid wrth i fi fynd ymlaen. Mae drafft cyntaf bob tro’n wael, heb os. Dyna lle mae’r rhan fwyaf o bobol yn digalonni a meddwl na fyddan nhw byth yn ysgrifennu unrhyw beth o werth.

Dim ond drwy ‘smwddio’ – darllen drosodd a golygu, dro ar ol tro - tan fod pob crych a brawddeg chwithig wedi mynd y bydd yn gwella, dros amser. Wrth ddarllen copi terfynol Igam Ogam, er enghraifft, roeddwn i’n ymwybodol iawn mai’r golygfeydd oedd wedi eu ‘smwddio’ yn fwyaf trwyadl oedd y rhai gorau, beth bynnag eu cynnwys.

Cadw pethau’n syml – Ddylai’r un awdur drin ei ddarllenwyr fel twpsynod ond mae’n rhaid gwerthfawrogi nad ydyn nhw wedi eu trwytho yn y stori i’r un graddau â chi. Bydd rhaid pethau sy’n ymddangos yn amlwg i chi yn cael eu camddeall yn llwyr gan y darllenydd. Mae’n bwysig esbonio pethau a’u gwneud nhw’n amlwg, yn enwedig os ydyn nhw’n bwysig i blot y nofel.

Mae’n anodd gwybod tan bod y golygydd neu’r prawfddarllenydd cyntaf yn darllen y nofel beth yn union sy’n debygol o ddrysu pobol. E.e. gydag Igam Ogam y dryswch pennaf oedd fod yna ddau dŷ mewn un fferm!

Un ffordd arall o osgoi dryswch yw rhoi enwau digon gwahanol i’ch cymeriadau. Roeddwn i’n darllen nofel neithiwr a roedd tri chymeriad ar yr un dudalen gydag enwau digon tebyg yn dechrau gyda ‘C’! Roedd hynny’n ddigon i ddrysu unrhyw un.

Mae’n bosib ysgrifennu nofel ar ddwy lefel. Er enghraifft, mae Igam Ogam yn nofel antur weddol syml ar un lefel ond roeddwn i hefyd wedi cynnwys nifer o themâu oedd yn gweithio ar lefel arall os oedd gan y darllenydd ddiddordeb ynddyn nhw. Ond mae’n bwysig nad oes rhaid i’r darllenydd astudio’r nofel fel darn o waith cwrs Lefel-A er mwyn deall y plot.

Dyna'r oll! Oes yna unrhyw awduron eraill yn darllen hwn wedi gwneud eu rhestr eu hunain? Rhowch wybod ac fe wna i ychwanegu dolen draw.