Ai hiraeth sydd ar fai?

Edward H Dafis

Rydw i wedi darllen dau gofnod diddorol iawn dros y dyddiau diwethaf – un gan y Hogyn o Rachub, sydd eisiau ffoi oddi wrth diwylliant ‘arwynebol’ y brifddinas, a’r llall gan Nico Dafydd, sydd eisiau plannu hoelen yn arch yr ‘hen ffordd Gymreig o fyw’.

Poeni mai Nico mai nostalgia sy’n cynnal y Sin Roc Cymraeg, a sawl elfen arall o’n diwylliant, a bod hynny yn ein hatal ni rhag arloesi a chefnogi artistiaid newydd. Mae’n gweld llwyddiant gig Edward H Dafis yn yr Eisteddfod y llynedd yn symptom o hyn - “mae gweld cynifer o bobl ifanc, a thrwch diwylliant iaith Gymraeg Cymru yn pentyrru i ail-fyw gorffennol na fu, yn dorcalonnus”.

Dydw i ddim yn credu mai ‘nostalgia’ sy’n nodweddiadu ein diwylliant - ond yn hytrach ymboeni’n ormodol am bethau sy’n gwbl naturiol mewn unrhyw ddiwylliant mwyafrifol, a lleiafrifol, arall.

Mae gan bawb eu damcaniaethau eu hunain ynglŷn â pham nad yw diwylliant y Gymraeg mor fywiog ag y dylai fod. Ond y gwir yn fy nhyb i yw bod y diwylliant Cymraeg, mewn gwirionedd, yn llawer mwy bywiog nag y ‘dylai fod’ - fe ddylai fod wedi hen farw erbyn hyn. Wrth ystyried tranc ieithoedd lleiafrifol sy’n bodoli ochr yn ochr ag ieithoedd mwyafrifol ledled y byd daw’n amlwg bod y Gymraeg wedi bod yn anhygoel o wydn. Yn hytrach na lladd ar ein hunain am bob methiant fe ddylen ni ddathlu’r ffaith ein bod ni wedi llwyddo cyhyd, ac yn parhau i lwyddo i raddau helaeth.

Dyw hoffi hen fandiau ar draul bandiau newydd ddim yn beth anghyffredin. Dim ond yn yr 80au y daeth Edward H Dafis i ben - ydi obsesiwn y diwylliant Eingl-Americanaidd â’r Beatles, Frank Sinatra, Tom Jones, Elvis, Modonna, a Michael Jackson yn adlewyrchu’r un mor wael arnyn nhw? Ydi’r ffaith bod cannoedd o filiynau wedi heidio i weld y Rolling Stones yn Glastonbury y llynedd yn arwydd bod y Saesneg ar ei ffordd i lawr, a bod talentau newydd yn cael eu mygu?

Dadl Nico yw y dylai’r miloedd a wyliodd Edward H Dafis fod yn heidio i wylio bandiau ifanc, newydd oedd yn chwarae yn Maes B neu gig y Gymdeithas yn lle. Ond y gwirionedd yw bod y rhan fwyaf o fandiau ifanc, newydd yn crap - mae hyn yn wir yn y Gymraeg a’r Saesneg. Torfeydd bychan iawn sy’n tueddu i drafferthu mynd i’w gweld nhw. Dros y degawdau mae ambell i hen ffefryn yn dal i fynd, yn ennill dilyniant, ac weithiau mae marwolaeth y band hyd yn oed yn hwb i’w poblogrwydd - yr ‘effaith Van Gogh’.

Roedd sawl rheswm pam y heidiodd 8,000 o bobl i weld Edward H Dafis yn yr Eisteddfod y llynedd (doeddwn i ddim yn un ohonyn nhw, gyda llaw). Yn gyntaf, roedd y band wedi treulio degawdau yn ennill dilynwyr, hen a newydd. Yn ail, roedd y gig wedi ei hepio i’r cymylau ar y we a gan ymdriniaeth teledu'r BBC. Y trydydd rheswm yw bod Edward H Dafis yn fand â tiwns da, cofiadwy, llawer gwell na’r rhan fwyaf o fandiau Cymraeg eraill.

Ond dydw i ddim yn credu bod y rhan fwyaf o bobl yno yn malio cymaint â hynny am y gig ei hun. Eilbeth oedd hynny. Y prif reswm, a’r rheswm y mae pobl yn mynd i’r Eisteddfod yn fy marn i, oedd cael teimlo eu bod nhw’n rhan o rywbeth mwy. Y cyfan oedd y gig oedd esgus i deimlo eu bod nhw’n perthyn i gymuned o bobl fel nhw. Roedd gig gan Edward H Dafis, oedd yn apelio i’r hen a’r ifanc fel ei gilydd, yn un o’r ychydig bethau allai gyflawni hynny.

Wrth gwrs, mewn 30 mlynedd efalai y bydd un o'r bandiau ifanc oedd yn chwarae ym Maes B y noson honno yw diddanu torf o 8,000 ar faes yr Eisteddfod. A bydd rhywun yn siwr o gwyno bod y Cymry Cymraeg yn byw yn y gorffennol bryd hynny, hefyd.

Rydw i’n deall dadl Nico, ond yn anghytuno bod ymddiddori yn y gorffennol yn nodweddiadol o’r Gymraeg o gwbl. Peth ‘ephemeral’ iawn fu  ein diwylliant erioed, o’r beirdd ganrifoedd yn ôl oedd yn amharod iawn i nodi unrhyw beth i lawr ar bapur (da ni wedi colli bron a bod y cyfan erbyn hyn), i’n Eisteddfod fodern sy’n defnyddio gorsedd blastig fel nad oes rhaid iddyn nhw adael hyd yn oed y smotyn lleiaf o dystiolaeth o’u bodolaeth ar eu holau. Mae siaradwyr yr iaith yn tueddu i fod yn eithaf anwybodus o’u hanes diwylliannol. Roedd gan Gymry Cymraeg Oes Fictoria fwy o ddiddordeb yn achau'r Brenin Dafydd na’u hanes cenedlaethol eu hunain. Yn yr oes fodern mae hanes yr iaith Gymraeg ym meddyliau nifer yn dechrau â “Trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae llwyddo”. Dyna pam bod angen paentio ‘Cofiwch Dryweryn’ ar wal ger Llanrhystud - mae fel ‘post it’ note cenedlaethol i hybu’r cof. Rydyn ni i gyd yn arbenigwyr ar hanes Prydain, a hyd yn oed yr Unol Daleithiau, a hanes Ffrainc a gwledydd Ewropeaidd eraill. Mae holl hunaniaeth Prydain wedi ei seilio ar Ymerodraeth a ddaeth i ben 100 mlynedd yn ôl. Ond does bron i ddim trafodaeth ymysg Cymry Cymraeg ynglŷn â hanes yr iaith, a’r rhesymau economaidd a chymdeithasol pam y cafodd yr iaith ei hun yn y twll yma yn y lle cyntaf. Teg dweud, pe bai siaradwyr Cymraeg yn talu mwy o sylw i’w gorffennol, efallai y bydden nhw’n fwy parod i ddeall heriau’r presennol.

Mae'r iaith ei hun, wrth gwrs, yn ddolen i'r gorffennol. Dyna sy'n rhoi'r fath rym iddo, a dyna pam ei fod mor bwysig ei gynnal - fel bod trysorau miloedd o flynyddoedd o orffennol yn parhau'n hygyrch i ni. Mae'r gallu i edrych yn ôl a gwerthfawrogi'r trsyorau rheini yn beth da - heb fod dan ddylanwad ein gorffennol fydd yna ddim byd unigryw am gynnyrch diwylliannol ein dyfodol. Fel arall, waeth i ni gyd siarad Esperanto ddim.