Cenedlaetholdeb - ideoleg afresymegol?

Mae cenedlaetholdeb yn bwnc amserol o ystyried bod y rhan fwyaf o’r Deyrnas Unedig - gan gynnwys Cymru - yn boddi dan fôr o fflagiau jac yr undeb y penwythnos yma. Rhwng Jiwbilî’r Frenhines, y Gemau Olympaidd, ac Ewro 2012, mae cenedlaetholdeb yn mynd i fod yn thema gyson drwy gydol yr haf. Cenedlaetholdeb Prydeinig a Seisnig, hynny yw. Bydd y Ddraig Goch yn cuddio yn ei hogof danddaearol yn Ninas Emrys nes yr Hydref, gan wthio’i phig uwchben yr wyneb adeg yr Eisteddfod.

Rydw i wedi bod yn meddwl cryn dipyn am genedlaetholdeb yn ddiweddar.

Cefais fy magu mewn cartref Cristnogol, cenedlaetholgar, Cymraeg. Ac er fy mod i bellach yn agnostic/anffyddiwr, rydw i’n parhau i fyw fy mywyd yn ôl moesoldeb y Beibl 99% o’r amser, rydw i’n parhau i siarad a chefnogi’r Gymraeg, ac rydw i’n parhau yn genedlaetholwr. Mae’n deg dweud, felly, bod fy nghefndir wedi dylanwadu eithaf tipyn arnaf i. Fel pawb arall.

Yn ddiweddar rydw i wedi dechrau cwestiynu rhai o’r rhagdybiaethau sydd gen i, y rhagdybiaethau rheini sydd yn fy ngwneud i yn fi. Pam mod i’n siarad a chefnogi’r Gymraeg? Pam mod i’n genedlaetholwr? Oes yna reswm da dros fod yn yr un o’r pethau rheini heblaw am y ffaith fy mod i wedi fy magu i gefnogi’r Gymraeg a chefnogi’r syniad y dylai Cymru fod yn genedl?

Rydw i, fel Dylan ar ei flog Anffyddiaeth yn galw ar Gristnogion i fod yn hollol resymegol wrth ystyried eu crefydd nhw. Mae cyfrifoldeb arna’i felly i ail-ystyried fy nghenedlaetholdeb a fy newisiadau ieithyddol yn yr un modd.

Rydw i wedi darllen nifer o lyfrau am genedlaetholdeb dros yr wythnosau diwethaf. Y rhai sydd wedi gwneud y mwyaf o ddylanwad arna’i yw llyfr Benedict Anderson, Imagined Communities, a llyfr Michael Billig, Banal Nationalism.

Cenedlaetholdeb cyffredin

Mae llyfr Michael Billig, Banal Nationalism, yn ddiddorol iawn yng nghyd-destun dathliadau’r dyddiau diwethaf. Ei ddamcaniaeth o yw bod gwledydd sefydledig yr un mor genedlaetholgar â’r ‘cenedlaetholwyr’ sy’n gobeithio creu eu cenhedloedd sefydledig eu hunain. Mae cenedlaetholdeb yn tueddu i gael ei gysylltu â grwpiau eithafol sy’n ceisio torri’n rhydd o reolaeth gwladwriaeth sydd eisoes yn bodoli, ond mewn gwirionedd mae’n rhan o bob cenedl dan haul. Ys dywed Michael Billig:

... There is something misleading about this accepted use of the word ‘nationalism’. It always seems to locate nationalism on the periphery... those in established nations – at the centre of things – are led to see nationalism as the property of others, not of ‘us’.

Mewn gwirionedd, meddai, mae cenedlaetholdeb yn rhan hollbresennol o bob gwlad yn y byd. Mae’r wladwriaeth yn atgoffa pobol y wlad yn ddyddiol eu bod nhw’n rhan o gymuned o fewn ffiniau penodol, e.e. drwy ddefnydd fflagiau ar adeiladau, delweddau cenedlaethol ar arian; drwy grybwyll ‘y Prif Weinidog’, ‘y tîm cenedlaethol’, ‘y Frenhines’, ayyb. Mae hyn i gyd yn amlwg iawn i ni ar hyn o bryd wrth baratoi ar gyfer Jiwbilî’r Frenhines. Ond sgwn i faint o'r cenedlaetholwyr Prydeinig fydd yn disgrifio eu hunain fel cenedlaetholwyr? Ys dywed Michael Billig:

Daily, the nation is indicated, or ‘flagged’, in the lives of citizenry. Nationalism, far from being an intermittent mood in established nations, is an endemic condition.

Mae’n amlwg bod yr rheini sy’n ystyried eu hunain yn rhan o’r ‘gymuned ddychmygol’ sy’n galw eu hunain yn Brydeiniwyr yn teimlo fod cefnogi’r Frenhines yn fodd o deimlo’n rhan o gymuned o genedlaetholwyr eraill. Drwy gymryd rhan mewn parti stryd yn ystod Jiwbili'r Diemwnt, fe fyddwn nhw'n teimlo eu bod nhw'n rhan o gymuned sy'n rhywbeth parhaol a hynafol. Fe fydd hefyd yn fodd iddyn nhw deimlo fod Prydain yn rym pwerus yn y byd – wedi’r cwbwl, mae’r Frenhines yn bennaeth ar sawl gwlad, a hi yw un o’r cysylltiadau olaf â’r ymderodaeth Brydeinig y mae nhw’n ymfalchïo cymaint ynddo.

Does dim angen y Teulu Brenhinol arnom ni sy’n ystyried ein hunain yn rhan o ‘gymuned ddychmygol’ y Cymry. Mae gennym ni ein Cymreictod a’n hiaith i’n huno ni. Ond rydyn ni’n casáu’r Jiwbili am ei fod yn erydu ein ‘cymuned ddychmygol’ ni. Y mwyaf o fflagiau Jac yr Undeb yr ydyn ni’n eu gweld ar hyd y lle y mwyaf yr ydyn ni’n teimlo bod y gymuned o Gymry yr ydyn ni’n ystyried ein hunain yn rhan ohono wedi crebachu.

Cymunedau dychmygol

Serch hynny, y consensws cyffredinol yw mai rhywbeth gwneud yw cenedlaetholdeb. Rhywbeth dychmygol yw’r genedl - ni fydd y rhan fwyaf o aelodau’r genedl byth yn cwrdd â’i gilydd, na hyd yn oed yn gwybod am fodolaeth ei gilydd. Serch hynny fe fyddwn nhw’n teimlo yn rhan o ‘gymuned ddychmygol’, cyfyngedig, sy’n bodoli o fewn ffiniau eu gwlad nhw yn unig. Fe fydd dyn ar arfordir dwyreiniol yr Unol Daleithiau a dyn ar yr arfordir gorllewinol y wlad yn teimlo’n rhan o’r un ‘cymuned ddychmygol’, hyd yn oed os nad oes ganddyn nhw unrhyw beth yn gyffredin, a hyd yn oed os ydi un yn agosach i Fecsico a’r llall yn agosach i Ganada. Mae yna deimlad o fod yn rhan o gymuned, a oedd yn bodoli yn y gorffennol ac a fydd yn bodoli yn y dyfodol, sy’n cydweithio er mwyn gwellhad y genedl y maen nhw’n rhan ohono. Ys dywed Benedict Anderson:

An American will never meet, or even know the names of more than a handful of his 240,000,000-odd fellow Americans. He has no idea of what they are up to at any one time. But he has complete confidence in their steady, anonymous, simultanious activity.

Syniad newydd, o fewn y ddau gant a hanner mlynedd ddiwethaf, yw’r genedl, meddai Anderson a Billig. Yn y canol oesoedd roedd grwpiau cymdeithasol yn hierarchaidd yn hytrach na llorweddol. Hynny yw, yn hytrach na gwlad â ffiniau penodol, roedd aelodau o’r werin oedd yn atebol i arglwydd, oedd yn atebol i frenin, oedd yn atebol i’r Pab, oedd yn atebol i Dduw (er enghraifft). Doedd yna ddim y fath beth a ffiniau penodol, ac roedd ‘ffiniau’ tiriogaeth arglwyddi a brenhinoedd yn gorgyffwrdd ac yn llawer mwy aneglur. Roedd pobol Ewrop yn rhan o un ‘gymuned ddychmygol’ sanctaidd, Lladin ei hiaith, a oedd yn ymestyn ledled y cyfandir. Nid nes y 18fed ganrif oedd gan bobol wir ymdeimlad o fod yn rhan o genedl ar wahân i’r gweddill. Serch hynny, mae’r cenhedloedd sy’n bodoli heddiw yn tueddu i ddychmygu eu bod nhw wedi bodoli erioed.

Beth ddigwyddodd? Yr argraffwasg, yn ôl Benedict Anderson, neu ‘print-capitalism’ fel y mae yn ei alw. Unwaith yr oedd y farchnad mewn llyfrau Lladin wedi ei drwytho dechreuwyd cyhoeddi llyfrau yn yr ieithoedd brodorol (gan gofio mai lleiafrif oedd yn llythrennog mewn Lladin). Arweiniodd hynny at ddirywiad ‘cymuned ddychmygol’ gwledydd Cristnogol Ewrop.

Yn ogystal â chenhedloedd, mae Anderson a Billig yn dadlau bod y syniad o ieithoedd hefyd yn greadigaeth ddiweddar. Yn y canol oesoedd, y rheol gyffredinol oedd mai’r pellach yr oeddech chi’n crwydro oddi wrth eich pentref y lleiaf o eiriau yr oeddech chi’n gallu eu deall. Doedd yna ddim ‘ieithoedd’ yn y cyfnod yma, dim ond nifer diddiwedd o dafodieithoedd oedd yn asio i mewn i’w gilydd. Dim ond ar ôl dyfodiad yr argraffwasg y dechreuwyd rhoi trefn ar yr ieithoedd yma. Cafodd rhai eu dyrchafu yn ieithoedd ac eraill eu diffinio fel tafodieithoedd. Yn achos y Gymraeg, penderfynwyd mai iaith y gogledd oedd yr iaith safonol ac mai dim ond tafodiaith oedd iaith y de. Benedict Anderson eto:

In pre-print Europe, and of course, elsewhere in the world, the diversity of spoken languages, those languages that for their speakers were (and are) the warp and woof of their lives, was immense; so immense, indeed, that had print-capitalism sought to exploit each potential oral vernacular market, it would have remained a capitalism of petty proportions. But these varied idiolects were capable of being assambled, within definite limits, into print languages far fewer in number... Nothing served to ‘assemble’ related vernaculars more than capitalism, which, whithin the limits imposed by grammars and syntaxes, created mechanically reproduced prin-languages capable of dissemenation through the market.

Unwaith yr oedd siaradwyr yr amrywiaeth mawr o ieithoedd ‘Ffrengig’, ‘Saesnig’, a ‘Chymraeg’, ymysg eraill, yn gallu deall ei gilydd, fe sylweddolon nhw eu bod nhw’n rhan o gymuned ehangach o gannoedd o filoedd, neu hyd yn oed filiynau, o bobol. Unwaith y cafodd ieithoedd eu sefydlogi gan yr argraffwasg datblygodd ymdeimlad bod yr ieithoedd yma wedi bodoli ers cyn cof. Ac ar ôl sefydlu cenhedloedd roedd rhai penderfynu pa iaith fyddai yn cael ei siarad ym mhob un. Dywed Billig bod y genedl y mae tafodiaith yn cael ei siarad ynddo yn penderfynu i raddau helaeth pa iaith y mae’n rhan ohono. Er enghraifft, mae yna dafodieithoedd ar y ffin rhwng Ffrainc a’r Eidal sy’n debyg iawn i’w gilydd. Ond mae’r tafodieithoedd ar ochor Ffrainc yn cael eu hystyried yn dafodieithoedd o’r Ffrangeg, a’r tafodieithoedd ar ochor yr Eidal yn cael eu hystyried yn dafodieithoedd o'r Eidaleg. Pe bai ffiniau gwledydd wedi datblygu'n wahanol, fe fyddai'r ieithoedd sy'n bodoli heddiw hefyd yn wahanol.

The concept of ‘a language’ – at least in the sense which appers so banally obvious to ‘us’ – may itself be an invented permanency, developed during the age of the nation-state. If this is the case, then language does not create nationalism, so much as nationalism creates language; or rather nationalism creates ‘our’ common-sense, unquestioned view that there are, ‘naturally’ and unproblematically, things called different ‘languages’, which we speak.

Owain Glyn Dŵr - cenedlaetholwr?

Ac felly...

Rydw i’n symleiddio yn ofnadwy fan hyn. Dylai unrhyw un sydd eisiau’r darlun llawn ddarllen y llyfrau dan sylw. Ond y casgliad amlwg ar ôl darllen gwaith nifer o’r academyddion sydd wedi ysgrifennu am genedlaetholdeb yw nad oes yna wir unrhyw sail resymegol i’n cefnogaeth tuag at unrhyw wlad neu iaith benodol. Dyfeisiau diweddar yw iaith a chenhedloedd. Nid yw Cymru na’r Gymraeg yn ymestyn yn ôl hyd at ddyfodiad Brutus, Macsen Wledig na neb arall. Petai casgliad gwahanol o dafodieithoedd wedi eu tynnu ynghyd gan y dyneiddwyr cynnar efallai y bydden ni’n teimlo yn rhan o ‘gymuned ddychmygol’ hollol wahanol.

Ond eto hyd yn oed o dderbyn y damcaniaethau uchod, dydw i ddim eto’n barod i wfftio cenedlaetholdeb. Wedi’r cwbl, mae teimlad o arwahanrwydd o weddill Prydain wedi bodoli yng Nghymru ers dyfodiad y Sacsoniaid. Hyd yn oed pan oedd yn gasgliad o dafodieithoedd hoj-poj, roedd y ‘Gymraeg’ yn gasgliad o dafodieithoedd hoj-poj gwahanol iawn i’r rheini a oedd yn cael eu siarad yn nwyrain a chanolbarth Lloegr.

Ar ben hynny, pa bynnag rymoedd hanesyddol sydd wedi creu’r iaith Gymraeg, mae yna bellach lenyddiaeth gyfoethog a chymunedau iaith Gymraeg yn bodoli heddiw, sydd angen eu diogelu. Mae ychydig bach fel Gorsedd y Beirdd. Mae’r rheini sydd eisiau lladd ar ddiwylliant Cymraeg wrth eu bodd yn difrïo’r Orsedd, gan ddweud ei fod wedi ei ddyfeisio yn yr 18fed ganrif. Ond mae’n draddodiad erbyn hyn, traddodiad â hanes cyfoethog iddo, a dyna’r oll sy’n cyfri. Mae’r un peth yn wir am y Gymraeg, a’r Saesneg, a phob iaith arall.

Efallai mai dyfeisiad diweddar yw’r syniad o genedl hefyd. Fyddaf i byth yn cwrdd â mwyafrif aelodau’r ‘cymuned ddychmygol’ sy’n galw eu hunain yn Gymry. Ond hyd yn oed os ydw i’n bod yn hollol afresymegol, rydw i’n mwynhau perthyn i’r gymuned ddychmygol hon. Rydw i’n mwynhau'r broses o greu cenedl o glytwaith o hanes a chwedlau.

Ond beth os yw cenedlaetholdeb yn beth drwg, yn y bôn? Wedi’r cwbl, mae cenhedloedd yn mynd i ryfel yn aml. Mae pobol yn barod i farw dros y ‘gymuned ddychmygol’ y maen nhw’n rhan ohono. A hynny am resymau hollol afresymegol. Os nad oes sail resymegol i genedlaetholdeb, oni ddylwn i wrthwynebu cenedlaetholdeb yn yr un modd ag yr ydw i’n gwrthwynebu crefydd, oherwydd ei effeithiau niweidiol?

Ydw i’n bod yn rhagrithiol yn beirniadu crefydd, wrth arddel cenedlaetholdeb? Wedi’r cwbl, rydw i’n siŵr bod pobol grefyddol yn mwynhau bod yn grefyddol llawn cymaint ag yr ydw i’n mwynhau bod yn genedlaetholwr. A dyna unig sail fy nghenedlaetholdeb i, yn y bôn.

Efallai. Awgrymiadau isod os gwelwch yn dda.